Ρεζινάλντ Μπλανσέ
Αφιέρωμα στον Πάνο Κούτρα
Ανάδυση του Ντόντο
Ως ομιλούντα ζώα, έχουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας που διαφεύγει της γλώσσας. Ο Λακάν αποκαλεί αυτό το κομμάτι του εαυτού μας "απόλαυση" («jouissance»). Είναι της τάξης της ενόρμησης και ο μόνος της ορίζοντας είναι η ικανοποίηση. Οι απαιτήσεις της είναι άνευ όρων και αποδεικνύεται κάποτε ότι αποβαίνουν εις βάρος της ζωής. Απειλούμενη συνεχώς από τις ίδιες της τις πράξεις η ζωή παραμένει εξαιρετικά επισφαλής. Αυτό, θα έλεγα, αποτυπώνει με μαεστρία η ταινία του Πάνου Κούτρα, και η αλληγορία του ντόντο που αποτελεί το οδηγητήριο νήμα της. Το ζώο, άκακο και ευάλωτο, δεν έχει επιβιώσει από την επαφή του με τον άνθρωπο, καθώς ο ίδιος παραμένει πάντα στο έλεος του πάθους. Το πάθος καταστρέφει ακριβώς την ίδια στιγμή που χτίζει. Ο κοινωνικός δεσμός είναι κάτι τέτοιο: είναι όρος της ζωής αλλά και η καταστροφική της δύναμη. Αυτό είναι που μας κάνει ανθρώπους. Είναι επίσης αυτό που καθιστά τη ζωή τόσο επιθυμητή και συχνά τόσο χαρούμενη. Η απόδειξη του Πάνου Κούτρα είναι άψογη. Μιλά αληθώς δηλαδή με τον τρόπο της «αλήθειας η οποία έχει δομή μυθοπλασίας», όπως διδάσκει ο Λακάν. Μιλάει ορθά όταν η μυθοπλασία που συντίθεται, αγγίζει το μεγαλείο ενός απαράμιλλου έργου τέχνης που μας γοητεύει.
Στο έργο του Πάνου Κούτρα το θέμα είναι επαναλαμβανόμενο. Η επιμονή του είναι εμφανής στις τέσσερις ταινίες του μεγάλου μήκους, Η Αληθινή ζωή (2004), Στρέλλα (2009), Ξενία (2014) και Dodo (2022). Όλες μαζί αποτελούν μια τετραλογία στην οποία αυτό το θέμα και το ερώτημά του προσδίδουν συνοχή. Το θέμα είναι ο δεσμός μεταξύ πατέρα και γιου. Το ερώτημα είναι τι σημαίνει για έναν πατέρα να αγαπάει; Ποια είναι η αλήθεια αυτού, η οποία είναι πάντα καλυμμένη;
Όποια απάντηση και αν μας δώσει το έργο του Πάνου Κούτρα θα πρέπει να βασίζεται στο εξής αξίωμα: ο Πατέρας είναι της τάξης του αδύνατου. Επομένως, το να είναι κανείς πατέρας θα ήταν, κατά κάποιο σημαντικό τρόπο, μια απάτη και μια αναξιότητα.
Πρώτα είναι ο Χρήστος, ο ίδιος ένα νόθο παιδί που γίνεται εραστής της ετεροθαλούς αδελφής του και πατέρας του Άρη μαζί της. Ένας κρυμμένος και ταπεινωμένος πατέρας, που του απαγορεύεται να μιλάει και είναι καταδικασμένος σε μια υπόγεια ύπαρξη, είναι ανάπηρος, κωφάλαλος, υπό τον έλεγχο μιας ερωμένης που γνωρίζει μόνο τη δική της απόλαυση. Ο Χρήστος είναι το εργαλείο της. Απολαμβάνει αυτό το ρόλο σε πείσμα του εαυτού του, μέχρι τη μέρα που αποφασίζει να τερματίσει το ρόλο του ως εργαλείο, βάζοντας έτσι τέλος στη ζωή του. Έτσι πάει η Αληθινή Ζωή (2004).
Μετά ο Γιώργος, φυλακισμένος επειδή σκότωσε τον θείο που αποπλάνησε το μικρό αγόρι του. Είναι ο άνθρωπος που εν αγνοία του ερωτεύεται τον γιο του, ο οποίος είχε γίνει η Στρέλλα, μια τρανς γυναίκα. Αφού ανακαλύπτει ότι η ερωμένη του είναι στην πραγματικότητα ο γιος του, της εξομολογείται με θράσος: «Είμαι τελικά ένας ευτυχισμένος άνθρωπος. Μου επέτρεψες να σε αγαπήσω με όλους τους τρόπους που ένας πατέρας μπορεί να αγαπήσει το παιδί του. Δεν θέλω να σε χάσω». Ακραία λόγια που μας προβληματίζουν. Μέχρι ποιο σημείο μπορεί ένας πατέρας να επιτρέψει στον εαυτό του να θέλει το γιο του; Τι είναι πραγματικά η πατρική αγάπη;
Η πατρότητα ενίοτε σημαίνει αναξιότητα. Ιδού ο κύριος Χριστόπουλος, ο Ακατανόμαστος, όπως τον αποκαλεί ο Dany στο Ξενία, ο οποίος είναι πλέον χρυσαυγίτης ψηφοφόρος μετά την εξαφάνισή του και την αλλαγή του ονόματός του, αφήνοντας τα δύο αγόρια του με την Αλβανίδα μητέρα τους. Ενάντια σε όλα τα στοιχεία ο ανενδοίαστος τυχοδιώκτης και αριβίστας αρνείται ακράδαντα την πατρότητά του. Για να προστατεύσει την ευημερούσα ζωή του ως οικογενειάρχης μιας καινούργιας οικογένειας, είναι διατεθειμένος να κάνει τα πάντα, ακόμη και να σκοτώσει, αν έπρεπε, τους δύο γιους του που έχουν έρθει να του ζητήσουν να τους αναγνωρίσει για να αποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια.
Μία άλλη μορφή είναι ο Παύλος, ο καλόβουλος αλλά και άστατος άνδρας, ο οποίος γίνεται αντικείμενο του θανάσιμου μίσους του νόθου γιου του, Αλέξη. Έχοντας φτιάξει τη ζωή του αλλού, ο πατέρας στέρησε από τον γιο του την οικογένεια που θα νοσταλγεί. Ο Αλέξης θα βυθιστεί στον απόλυτο τρόμο από την ασυνήθιστη εμφάνιση του Ντόντο στον οικογενειακό κύκλο. Με το όπλο στο χέρι, ήθελε να το σκοτώσει επί τόπου. Το τραύμα του ότι έμεινε απελπισμένα μόνος χωρίς τη βοήθεια του πατέρα, του οποίου θα ήθελε να ακολουθήσει τα βήματα, τον κυριεύει ξαφνικά καθώς έρχεται αντιμέτωπος με το ανώνυμο ζώο, την ενσάρκωση του απόλυτα Άλλου, του Παράξενου και του Ξένου ταυτόχρονα.
Παντού λοιπόν σε αυτές τις σχέσεις πατέρα-γιου, ακούμε την ίδια κραυγή δυσπιστίας, θυμού, απελπισίας και μίσους. Η πίστη μας στον Πατέρα, στην αυθεντική και άξια αγάπη του, αποδεικνύεται λίγο πολύ μια ψευδαίσθηση και ένας ευσεβής πόθος, ένα ψέμα και η γκριμάτσα μιας φενάκης. Η σκληρή αλήθεια είναι ότι είμαστε παιδιά της απόλαυσης, ότι η απόλαυση βρίσκεται στην καρδιά του είναι μας και ότι κανένας πατέρας δεν έχει τη λύση σε αυτό, ότι συχνά μάλιστα ο πατέρας προσφέρει ελάχιστη ή καθόλου βοήθεια, παλεύοντας ήδη να αντιμετωπίσει την κατάστασή του ως αντικείμενο της γονικής απόλαυσης στην οποία οφείλει την ύπαρξή του στη γη. Για να γλιτώσουμε από αυτή τη μοίρα μας, θέλουμε να πιστεύουμε στον Πατέρα και στην αγάπη του, η οποία θα ήταν καθαρή και απαλλαγμένη από κάθε απόλαυση. Εν ολίγοις, πιστεύουμε στον Θεό. Τον αγαπάμε. Η ύπαρξή του δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αγάπη μας προς τον ίδιο. Γι' αυτό πιστεύουμε και πρεσβεύουμε ότι ο Θεός είναι Αγάπη. Είναι πράγματι η υπέρτατη Αγάπη και μάλιστα ως τέτοιος το ΄Υψιστο Ον.
Το Ντόντο, το ζώο που εξόρισαν από το πρόσωπο της γης οι άνθρωποι που το αποδεκάτισαν, επιστρέφει, σαν ένα φάντασμα όλο ψευδαισθήσεις, όπως ο «παράξενος οικείος» μας (το φροϋδικό Unheimlich). Ενσαρκώνει «La Chose», «Το Πράγμα», το ανείπωτο και αδύνατον να ζήσει κανείς μαζί του, που βρίσκεται στην καρδιά της ύπαρξής μας. Ο Φρόυντ το ονόμασε «ενόρμηση θανάτου», ο Λακάν «Jouissance»-«Απόλαυση». Εν προκειμένω η jouissance είναι το ειδοποιό χαρακτηριστικό της ενόρμησης που το μόνο που γνωρίζει είναι η ικανοποίησή της, ακόμη κι αν αυτή φέρνει το θάνατο. Το Ντόντο είναι η μετωνυμική επιφοίτηση της αβίωτης, για το ομιλούν ζώο που είμαστε, ζωής. Είναι η αλληγορία που συνέθεσε ο Πάνος Κούτρας για την πνευματική μας ευχαρίστηση, πολύ πιο πέρα από τον γιγαντιαίο μουσακά, αυτό το ψυχρό τέρας της εξόντωσης που καταπίνει τα πάντα, με το οποίο ο εμπνευσμένος κινηματογραφιστής ξεκίνησε την καριέρα του. Μπορούμε να μετρήσουμε λοιπόν την απόσταση που έχουμε διανύσει από τη στοματική και πρωκτική ενόρμηση τοποθετημένη εξωτερικά στην υλική αντικειμενικότητα του μουσακά μέχρι την εγγραφή του Πράγματος, δηλαδή της ετερογενούς απόλαυσης-jouissance που είναι αδύνατο να αντέξουμε, στα τρίσβαθα τού είναι μας, εμάς των ομιλούντων ζώων.
Τέτοιο είναι το Ντόντο στην εκδοχή που επινόησε ο εμπνευσμένος από τον Λιούις Κάρολ, Πάνος Κούτρας, εκδοχή που διαβάζω εδώ από τη σκοπιά του ερμηνευτή που είμαι κατ΄ επάγγελμα. Με την άδεια βέβαια του καλλιτέχνη, ο οποίος όπως έλεγε ο Λακάν «προηγείται πάντα».
Στον διακεκριμένο καλλιτέχνη και φίλτατο Πάνο, ένα μεγάλο ευχαριστώ!
